Το 1943, εν μέσω του πολέμου, ένας σημαντικός Πολωνός Μαρξιστής οικονομολόγος, ο Μιχάλ Καλέτσκυ, άσκησε μια ενδιαφέρουσα κριτική στον Κέυνς και στον Κεϋνσιανισμό. Ήταν μια κριτική που ξαναγίνεται επίκαιρη σήμερα καθώς φαίνεται ότι, τουλάχιστον στις ΗΠΑ με την κυβέρνηση Μπάιντεν, αναβιώνει ο Κεϋνσιανισμός.

Ακούμε για τρισεκατομμύρια τα οποία το αμερικανικό κράτος ήδη ξοδεύει. Ήδη έχουν φτάσει τις περασμένες εβδομάδες επιταγές των 1.400 δολαρίων σε κάθε πολίτη της χώρας, με εξαίρεση όσους βγάζουν πάνω από 80.000 δολάρια τον χρόνο. Ήδη προωθείται μια «νέα συμφωνία», ένα new deal, στο Κογκρέσο για γύρω στα 2 τρισεκατομμύρια δολάρια για επενδύσεις σε υποδομές. Οπότε είναι εύλογη η συζήτηση για αυτή η αναβίωση, τουλάχιστον στις ΗΠΑ. Στην Ευρώπη τίποτα ανάλογο δεν δρομολογείται. Όμως, και εδώ η άρχουσα τάξη προσποιείται ότι η δημοσιονομική και επενδυτική πολιτική της ΕΕ διαπνέεται από τον Κεϋνσιανισμό.

Το πρόβλημα με τον Κεϊνσιανισμό

Τί είχε πει ο Καλέτσκυ; Επιχειρηματολόγησε ότι, ναι, η άρχουσα τάξη αγκαλιάζει την Κεϋνσιανή λογική όταν η κρίση βαθύνει πολύ προτάσσοντας την ανάγκη καταπολέμισης της ανεργίας μέσω κρατικού δανεισμού και δαπανών για την στήριξη της εργασίας. Πράγματι, αυτό είναι προς το συμφέρον του καπιταλισμού στις δύσκολες στιγμές του, όπως αποδείχθηκε σε πολλές στιγμές κρίσεις που ο καπιταλισμός ξεπέρασε είτε μέσα από εξοπλισμούς είτε μέσα από αυτό που γίνεται σήμερα στις ΗΠΑ. Όμως, σύμφωνα με τον Καλέτσκυ, ακόμα και στη μέση της χειρότερης κρίσης, το αστικό σύστημα εξουσίας ποτέ δεν πρόκειται να κάνει κάτι παραπάνω από το απολύτως ελάχιστο που απαιτείται για να ορθοποδήσει λίγο ο καπιταλισμός. Πολύ γρήγορα όμως, με το που συνέρχεται η κερδοφορία των μεγάλων επιχειρήσεων, οι κυβερνήσεις εγκαταλείπουν τον Κεϋνσιανισμό. Κι αυτό γιατί η ανεργία ήταν πρόσχημα και το πραγματικό ζητούμενο ήταν η επιστροφή της κερδοφορίας σε κάποιο επίπεδο που είναι απολύτως συμβατό με σημαντικό ποσοστό ανεργίας και φτώχιας των πολλών.

Κάτι αντίστοιχο σήμερα χαρακτηρίζει τον Πράσινο Κεϋνσιανισμό: το εγχείρημα της καταπολέμησης της κλιματικής αλλαγής μέσα από Κεϋνσιανού τύπου δημόσιες δαπάνες που στόχο έχουν την σημαντική αύξηση των επενδύσεων σε πράσινες μορφές ενέργειας κλπ. Η λογική της κριτικής του Καλέτσκυ ισχύει κι εδώ: το αστικό κράτος, ακόμα κι όταν επενδύει στην πράσινη μετάβαση, θα σταματήσει να το πράττει πολύ πριν ολοκληρωθεί η πράσινη μετάβαση! Γιατί; Επειδή, όπως μιλούν για την ανεργία όταν το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι η κερδοφορία έτσι κι όταν μιλούν για την κλιματική αλλαγή, στην πραγματικότητα, ενδιαφέρονται για δύο πράγματα: πρώτον, να παρουσιάσουν τους εαυτούς τους στην κοινή γνώμη ως τους σωτήρες του πλανήτη και, δεύτερον, να μεγιστοποιήσουν την κερδοφορία κάποιων εταιρειών που κερδίζουν από ανεμογεννήτριες κλπ.

Όπου και να κοιτάξουμε αυτές τις μέρες βλέπουμε την κριτική του Μιχάλ Καλέτσκυ να επιβεβαιώνεται. Πάρτε για παράδειγμα τον τρόπο με τον οποίο η ΕΕ αντιμετωπίζει το θέμα του εμβολιασμού, το θέμα της πανδημίας. Κάνουν μόνο τα ελάχιστα που χρειάζονται. Δηλαδή, μπορεί να αγοράζουν εμβόλια από κοινού – και αυτό δεν είναι καθόλου κακό – αλλά δεν λένε κουβέντα για κοινή πρωτοβάθμια φροντίδα χρηματοδοτούμενη από την ΕΕ.

Περιληπτικά, όπως προέβλεψε ο Καλέτσκυ, ο Κεϋνσιανισμός (είτε ο «καφέ», είτε ο «πράσινος», είτε ο… «πανδημικός) μπαίνει στο περιθώριο από τους κυβερνώντες πολύ πριν πετύχει ακόμα και εκείνα που θα μπορούσε να πετύχει εντός του καπιταλιστικού συστήματος. Κι αυτό επειδή το καπιταλιστικό σύστημα διέπεται από μία δύναμη, ένα μοτίβο, μια προτεραιότητα: τον πλουτισμό των λίγων που έχουν ιδιοκτησιακά δικαιώματα στα μέσα παραγωγής αγαθών (εργοστάσια) αλλά και φαντασιακού κεφαλαίου (χρηματοπιστωτικό σύστημα).

Το συμπέρασμα για εμάς, για το ΜέΡΑ25, είναι προφανές: Όσο χρήσιμα κι αν είναι τα εργαλεία του Πράσινου Κεϋνσιανισμού σε μια μεταβατική περίοδο, δεν αρκούν.

Γιατί οι  ισχυροί λατρεύουν τη λιτότητα;

Το αφήγημα της λιτότητας δεν είναι πια της μόδας. Εκεί που το 2010 στη Βρετανία, στην ΕΕ και στις ΗΠΑ μιλούσαν συνεχώς για το πόσο σημαντικό είναι να υπάρξει περιορισμός των κρατικών δαπανών έτσι ώστε να μην ξεφύγει το έλλειμμα του κρατικού προϋπολογισμού, έτσι ώστε να μην ξεφύγει το δημόσιο χρέος, αυτή η προώθηση των πολιτικών λιτότητας ως αναπόφευκτες και λογικές σήμερα εξέλειψε.

Δεν λέω βέβαια ότι δεν εφαρμόζεται η λιτότητα. Λέω ότι το αφήγημα της λιτότητας έχει μπει στο περιθώριο. Η Financial Times, η Wall Street Journal, οι Βρυξέλλες, τα Μέσα Μαζικής Εξαπάτησης εδώ στην Ελλάδα, όλοι τους σήμερα παραδέχονται, υπό το φάντασμα της πανδημίας, ότι η λιτότητα ήταν ένα λάθος. Για αυτό αποδέχονται τη δημοσιονομική χαλάρωση, την πολιτική χαλαρού δανεισμού – ακόμα και ο κ. Σταϊκούρας μπορεί να δανείζεται όσα θέλει με τη ΕΚΤ να τα αγοράζει τα ομόλογα. Κυριαρχεί λοιπόν αυτή η φιλολογία ότι η λιτότητα τελείωσε. Αυτό βέβαια… θεωρητικά, σε επικοινωνιακό επίπεδο. Επί της ουσίας, στην ΕΕ αλλά και στις ΗΠΑ ακόμα εφαρμόζεται αυτό που ονομάζω «δομική λιτότητα» – δηλαδή δημοσιονομική πολιτική που, αν και επιτρέπει μεγάλα κρατικά ελλείμματα για να αντικατασταθούν μισθοί και επιχειρηματικά έσοδα εν μέσω πανδημίας, αρνείται πεισματικά να επενδύσει σε δημόσια αγαθά, σε νέες τεχνολογίες κλπ.

Σε αυτό το σημείο έχει σημασία, συνοδοιπόροι, να θυμηθούμε ποιος είναι ο βασικός λόγος που οι ισχυροί, το μεγάλο κεφάλαιο, πάντοτε ρέπουν προς τη λιτότητα. Είναι αλήθεια ότι η λιτότητα πλήττει και την καπιταλιστική συσσώρευση. Βλέπουμε έναν ευρωπαϊκό καπιταλισμό, που λόγω λιτότητας που ξεκίνησε να εφαρμόζεται στην Ελλάδα το 2010, και μετά επεκτάθηκε στην Πορτογαλία, στην Ισπανία, στην Ιρλανδία, στην Ιταλία, στην ίδια τη Γερμανία, έχει πληγεί από τη λιτότητα.

Αν μελετήσουμε τα στοιχεία της τελευταίας δεκαετίας, θα δούμε πως η συσσώρευση κεφαλαίου στην Ευρώπη έχει μειωθεί σημαντικά σε  σχέση με τις ΗΠΑ, την Κίνα ακόμα και την Ινδία. Και αναρωτιέται ένας σοβαρός προοδευτικός άνθρωπος: «Γιατί βάζουν τα χέρια τους και βγάζουν τα μάτια τους;» Τόσο πολύ είναι κολλημένοι με τη λιτότητα που δημιουργούν υφεσιακές διαδικασίες που πλήττουν ακόμα και το μεγάλο κεφάλαιο;

Η απάντηση, θα μου επιτρέψετε να πω, δόθηκε σε ένα κείμενο που είχε γράψει ο Μαρξ, το οποίο ποτέ δεν το ολοκλήρωσε και το οποίο δημοσιεύτηκε το 1939 με τον τίτλο Grundrisse. Πέραν των πολύ δύσκολων θεωρητικών ζητημάτων για τα οποία γράφει ο Μαρξ, αφηγείται και μια διδακτική, πραγματική, ιστορία. Αφορά τον κ. Πηλ, έναν άγγλο καπιταλιστή. Ο κ. Πηλ, ήταν ένας μεσαίου βεληνεκούς καπιταλιστής ο οποίος είχε κάποια εργοστάσια, κάποιες μετοχές, και γύρω στα 1845 άρχισε να ψυχανεμίζεται – κι είχε και δίκιο – ότι ερχόταν μεγάλη οικονομική κρίση (που, πράγματι, ήρθε το 1847 πυροδοτώντας τις επαναστάσεις του 1848). Ο κ. Πηλ, λοιπόν, προβλέποντας την κρίση, πουλάει όλες του τις μετοχές, τα εργοστάσιά του, το σπίτι του και αγοράζει τέσσερα μεγάλα καράβια, τα οποία τα φόρτωσε με προμήθειες – με τρόφιμα, με κατασκευαστικά υλικά, με εργαλεία, μέχρι και ατμομηχανές έβαλε μέσα, σπόρους, συν τριακόσιους προλετάριους, άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Κατόπιν, με τα τέσσερα πλοία αυτά, αφήσανε πίσω τους τον Τάμεση και κατευθύνθηκαν προς την Αυστραλία, όπου έδεσαν σε ένα λιμάνι της Δυτικής Αυστραλίας όπου και αποβιβάστηκαν.

Στόχος του κ. Πηλ ήταν, αφού δεν τα πήγαινε καλά ο αγγλικός καπιταλισμός, να ιδρύσει έναν ουτοπικό καπιταλισμό με τον ίδιο καπιταλιστή/φεουδάρχη/αρχηγό στη Δυτική Αυστραλία. Είχε πάρει και 50.000 λίρες μαζί του, άρα είχε κεφάλαιο χρηματικό, είχε κεφαλαιουχικά αγαθά (δηλαδή μηχανές), κεφάλαιο στη μορφή σπόρων, εργαλείων κλπ. Το αποτέλεσμα; Μέσα σε έξι μήνες ο κ. Πηλ έμεινε μόνος του! Γιατί; Ο κ. Πηλ έμεινε μόνος του επειδή οι τριακόσιοι προλετάριοι τον εγκατέλειψαν. Βλέπετε η Δυτική Αυστραλία διέθετε μεγάλη έκταση ακατοίκητης εύφορης γης. Έτσι, οι προλετάριοι του κ. Πηλ ένας-ένας έφυγαν, πήγαν παραδίπλα, κι άρχισαν να καλλιεργούν τη γη και να ζουν αυτόνομα. Οπότε έγραψε ο Μαρξ λέει, ο κ. Πηλ εξήγαγε από την Αγγλία τεχνολογία, εργατική δύναμη, χρήματα, τεχνογνωσία. Εκείνο όμως που δεν κατάφερε να εξαγάγει ήταν τον αγγλικό καπιταλισμό!

Γιατί αναφέρομαι σε αυτή την ιστορία; Πώς σχετίζεται αυτή η ιστορία με τη λιτότητα; Για τον εξής λόγο: Η μεγάλη αγωνία του κάθε καπιταλιστή είναι ότι θα την πατήσει όπως ο κ. Πηλ. Αυτό που συνειδητοποίησε ο κ. Πηλ όταν πήγε στη Δ. Αυστραλία είναι ότι το χρήμα, από μόνο του, δεν είναι δύναμη. Το χρήμα ενδυναμώνει τον καπιταλιστή στον βαθμό που ο εργαζόμενος δεν έχει επιλογές. Η δύναμη του κεφαλαίου προκύπτει από την έλλειψη επιλογών του εργαζόμενου. Η λιτότητα, λοιπόν, βασίζεται, πέραν από τους φόβους για πληθωρισμούς, για χρέη κλπ, στην ιδέα ότι αν ξοδεύονται χρήματα για τον εργαζόμενο (π.χ. αν δώσουμε στον εργαζόμενο για  παράδειγμα ένα βασικό εισόδημα, εάν ο εργαζόμενος έχει δωρεάν παιδεία για τα παιδιά του/της, αν έχει πρόσβαση στη δωρεάν υγεία) ξαφνικά ο εργαζόμενος έχει  εναλλακτική στο να πει «ναι» στην άθλια ιδιωτική σύμβαση μισθωτής εργασίας που του προτείνει ο κ. Πηλ ή οποιοσδήποτε καπιταλιστής. Εδώ έγκειται η πεμπτουσία της λιτότητας.

Ο καπιταλιστής και οι πολιτικοί του εκπρόσωποι έχουν κάθε λόγο, ακόμα κι αν είναι  να πληγεί η συσσώρευση κεφαλαίου (όπως γίνεται στην Ευρώπη σήμερα) να δώσει όλη του την έμφαση στη λιτότητα για να στερήσει από τον εργαζόμενο, από  τον φτωχότερο, από τις λαϊκές μάζες, τις εναλλακτικές. Η δύναμη του καπιταλιστή πάνω στην εργασία προκύπτει από αυτή την στέρηση εναλλακτικών στο μισθό και τις συνθήκες δουλειάς που προσφέρει ο καπιταλιστής στον εργαζόμενο. Αυτό είναι ο καπιταλισμός, τον οποίο ο κ. Πηλ απέτυχε να εξάγει στην Δ. Αυστραλία λόγω των εναλλακτικών που προσέφερε ο νέος τόπος στους προλετάριους. Καπιταλισμός δεν είναι ούτε τα χρήματα ούτε το χρέος ούτε τα ομόλογα. Είναι η διαδικασία εξαγωγής υπεραξίας από τον εργαζόμενο. Και η αγωνία του καπιταλιστή, είτε αυτός είναι η Siemens είτε ο κ. Πηλ, είναι ότι οι εργαζόμενοι θα αποκτήσουν εναλλακτικές και θα λακίσουν. Αυτή είναι η ουσία και των πολιτικών λιτότητας: Πως να μεγιστοποιηθεί η εξουσία του κεφαλαίου μέσα από την συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους που προσφέρει εναλλακτικές στους εργαζόμενους.

Το Δόγμα του Σοκ, που περιέγραψε γλαφυρά η Naomi Klein, αυτό τον σκοπό έχει: με μερικές σοκαριστικές περικοπές δαπανών, όπως στην Ελλάδα των Μνημονίων, η εργατική τάξη να πάρει το μήνυμα. Σήμερα, το Δόγμα του Σοκ επανέρχεται καθώς η Χρεοδουλοπαροικία που γέννησε η λιτότητα από το 2010 έως σήμερα βαθαίνει. Το βλέπουμε στα εργασιακά εδώ στην Ελλάδα. Αυτό κάνει ο κ. Χατζηδάκης με το υπό κατάθεση νομοσχέδιό του. Τα γνωρίζουμε όλα αυτά, αλλά έχει σημασία να τα ξαναδούμε συνολικά και αποστασιοποιημένα.

Τεχνοφεουδαρχία

Πολλοί φίλοι και σύντροφοι ανά τον κόσμο μιλούν ακόμα περί νεοφιλελευθερισμού παρουσιάζοντάς τον ως το ιδεολόγημα της κυρίαρχης τάξης. Είναι λάθος να ασχολούμαστε με τον νεοφιλελευθερισμό. Δεν υπάρχει νεοφιλελευθερισμός. Ήταν πάντα ένα επικοινωνιακό τρικ. Οι πολιτικές που εφαρμόζονται από το 1975 και μετά – κι απ’ τη Θάτσερ κι απ’ τον Ρέιγκαν κι απ’ την ΕΕ κι από αυτή την κυβέρνηση κι από τις προηγούμενες, δεν είναι νεοφιλελεύθερες πολιτικές. Κανείς από τους κυβερνώντες που δανείζονται «τσιτάτα» νεοφιλελεύθερα για να διακοσμούν τους λόγους τους δεν προσπάθησε πραγματικά ούτε να συρρικνώσει το κράτος ούτε να απελευθερώσει τις αγορές. Ιδίως μάλιστα από το 2008, ακόμα και ο όρος καπιταλισμός είναι εκτός πραγματικότητας!

Δεν ζούμε καν πια στον καπιταλισμό, όσο περίεργο και να ακούγεται. Η γιγαντιαία χρηματοπιστωτική κρίσης του 2008, σε συνδυασμό με τις νέες ψηφιακές τεχνολογίες που δημιουργούν τεράστιες οικονομίες κλίμακας, γέννησε αυτό που ονομάζω Τεχνοφεουδαρχία. Επί της ουσίας, οι μεγάλες επιχειρήσεις επιβιώνουν αποκλειστικά από κρατικό χρήμα. Δεν βασίζονται πλέον στη δική τους ιδιωτική συσσώρευση κεφαλαίου. Αν αυτή τη στιγμή η κεντρική τράπεζα της Ευρώπης, η κεντρική τράπεζα της Αγγλίας, και βέβαια η κεντρική τράπεζα της Αμερικής σταματήσουν να παράγουν χρήμα με τη σέσουλα, το οποίο να ρέει μέσα από τις ιδιωτικές τράπεζες καταλήγοντας στις επιχειρήσεις-κολοσσούς, καταρρέει το όλο σύστημα.

Άρα δεν ζούμε σε καπιταλιστικό σύστημα σαν εκείνο που μελετούσε ο Μαρξ και το οποίο στηρίζεται στο κέρδος των ιδιωτών-καπιταλιστών το οποίο αποτελεί την μετουσίωση της υπεραξίας των εργαζόμενων και την χρηματικοποίηση της υπεραξίας αυτής στις αγορές αγαθών και υπηρεσιών. Απόδειξη ότι, φέτος, για πρώτη φορά έχουμε αρνητική μέση κερδοφορία την ώρα που ο πλούτος της ολιγαρχίας αυξάνεται ραγδαία. Πως συμβαίνει αυτό; Ως εξής.

Η ΕΚΤ τυπώνει βουνά από ευρώ. Το δανείζουν με αρνητικό (!) επιτόκιο σε τράπεζες όπως η Deutsche Bank. Η Deutsche Bank το δανείζει με μηδενικό επιτόκιο σε εταιρείες όπως η Siemens. Η Siemens έχει ήδη αποταμιεύσεις που δεν επένδυσε επειδή φοβάται ότι δεν θα υπάρξει ζήτηση για επί πλέον προϊόντα από τις μάζες (λόγω της λιτότητας που πλήττει τους πολλούς). Έτσι, η Siemens παίρνει το χρήμα που της δάνεισε η Deutsche Bank με μηδενικό επιτόκιο και το χρησιμοποιεί για να αγοράσει μετοχές της… Siemens στο χρηματιστήριο της Φρανκφούρτης. Οι πρόσοδοι της Siemens είναι εγγυημένες καθώς, αγοράζοντας τις μετοχές της, αυξάνεται η αξία της μετοχής της Siemens. Χαράς ευαγγέλια για τους διευθυντάδες της Siemens καθώς τα μπόνους τους εξαρτώνται από την τιμή της μετοχής της εταιρείας. Προσέξατε πως δημιουργήθηκαν πρόσοδοι για τους ιδιοκτήτες και διευθυντές της Siemens χωρίς να υπάρξει ούτε ένα ευρώ παραπάνω επιχειρηματικών κερδών της Siemens ή παραγωγικών επενδύσεων;

Παράλληλα οι ψηφιακές τεχνολογίες δημιουργούν κάτι ακόμα χειρότερο από φυσικά μονοπώλια. Δημιουργούν εταιρείες-πλατφόρμες που ξεφεύγουν από κάθε ορισμό του καπιταλισμού. Την στιγμή που μπαίνεις στο Facebook φεύγεις από τον καπιταλισμό. Το ίδιο όταν μπαίνεις στην Amazon. Μπαίνεις σε οικοσύστημα το οποίο ανήκει σ’ έναν άνθρωπο! Σε έναν άνθρωπο στον οποίο ανήκουν τα πάντα εντός του εν λόγω οικοσυστήματος. Του ανήκουν όλα τα ψηφιακά «μαγαζιά», έχει πλήρη έλεγχο στο τι μπορείς να αγοράσεις εντός της πλατφόρμας του, σε κάθε τι που αγοράζεις, βλέπεις, ακούς, συναισθάνεσαι. Σου προτείνει να αγοράσεις πράγματα που ούτε οι πιο κοντινοί σου άνθρωποι δεν θα μπορούσαν να προβλέψουν ότι σε ενδιαφέρουν. Αυτό δεν είναι καπιταλισμός. Αυτό είναι high tech φεουδαρχία. Και γι’ αυτό ονομάζω Τεχνοφεουδαρχία τον ύστερο, μετά το 2008, καπιταλισμό.

 Αυτός είναι ο λόγος που δεν πρέπει να πέφτουμε στην παγίδα που πέφτει ο ΣΥΡΙΖΑ όταν, π.χ., καταφέρονται εναντίον των «νεοφιλελεύθερων πολιτικών» της Νέας Δημοκρατίας, του «νεοφιλελεύθερου» Σχέδιου Πισσαρίδη κλπ. Ούτε νέα είναι ούτε φιλελεύθερα είναι αυτά τα σχέδια. Ούτε και έχουν σχέση με την καπιταλιστική αγορά. Τα πάντα γίνονται έτσι ώστε το κράτος να αναπαράγει την αρπακτική ολιγαρχία στο πλαίσιο μιας νέας φεουδαρχίας η οποία είναι τεχνολογικά αναπτυγμένη και στηρίζεται και η οποία βασίζεται στο χρήμα των κεντρικών τραπεζών. Εν πολλοίς, ζούμε πράγματι στον Καιρό της Τεχνοφεουδαρχίας.

Μην γενικεύουμε! Η κρίση ωφελεί το 20-30%

Δεν πρέπει να γενικεύουμε, ιδίως εν μέσω πανδημίας. Ζούμε σε βαθιά ταξική κοινωνία. Το να βγαίνουμε και να λέμε – και αυτό είναι και αυτοκριτική αν θέλετε –ότι η ελληνική οικονομία καταρρέει στο σύνολό της είναι λάθος. Ακόμα και την περασμένη χρονιά, εν μέσω πανδημίας, ένα 20-30% των συνανθρώπων μας, των συμπολιτών μας, τα πάνε καλύτερα. Τα πάνε καλύτερα όσον αφορά το πραγματικό τους εισόδημα και την πραγματική τους αγοραστική αξία.

Κάποιοι από μας που έχουμε σταθερό μισθό, που δεν επλήγη από την πανδημία, αναγκαστήκαμε να αποταμιεύσουμε, κλεισμένοι στα σπίτια μας χωρίς να ξοδεύουμε. Το πραγματικό εισόδημα και ο πραγματικός πλούτος αυτού του 25-30% της ελληνικής κοινωνίας και παγκοσμίως, σε ολόκληρη την Ευρώπη, την Αμερική κλπ, έχει βελτιωθεί η οικονομική τους κατάσταση. Πρέπει να το θυμόμαστε αυτό. Ιδίως όταν σκεφτόμαστε το εκλογικό τοπίο. Οπότε δεν πρέπει να γενικεύουμε ισχυριζόμενοι ότι όλοι έχουν πέσει στο βάραθρο. Εν πολλοίς, αυτό που λέει η κυβέρνηση ότι συσσωρεύονται αποταμιεύσεις είναι αλήθεια.

Αν προσθέσετε σε αυτό κάποιους λίγους, πολύ λίγους, που έχουν πρόσβαση στον αρπακτικό παρασιτικό καπιταλισμό (π.χ. χρήματα που ξοδεύει η κυβέρνηση στα Μέσα Μαζικής Εξαπάτησης, στο ψηφιακό παρακράτος, στις διαφημιστικές εταιρείες, στα αρπακτικά ταμεία, τις εταιρείες μελετών κλπ) το συμπέρασμα είναι αμείλικτο: Το χάσμα που χωρίζει την ολιγαρχία από τους πολλούς βαθαίνει, με τους λίγους να ωφελούνται σε απόλυτες τιμές από την κρίση και τους πολλούς να καταβαραθρώνονται από την μεσαία τάξη και το προλεταριάτο στο πρεκαριάτο. Πρόκειται για τεκτονικές αλλαγές στα έγκατα της κοινωνίας που προαναγγέλλουν μια νέα διχόνοια, νέα πόλωση, νέες κοινωνικές συγκρούσεις.

Το αυξανόμενο πρεκαριάτο δεν αυτοπροσδιορίζονται ως θύματα

Συνοδοιπόροι, είναι λάθος να απευθυνόμαστε στα μέλη του πρεκαριάτου σα να είναι θύματα. Μπορεί να είναι θύματα, αλλά οι ίδιοι – ευτυχώς – δεν θέλουν να αυτοπροσδιορίζονται ως θύματα. Προσδιορίζονται από τις ανησυχίες τους, προσδιορίζονται από τις κακουχίες που περνάνε, αλλά ταυτόχρονα αυτοπροσδιορίζονται με τα συμφέροντά τους, με τις φιλοδοξίες τους. Και ξέρετε κάτι; Πολλοί λίγοι από αυτούς ενδιαφέρονται για το συλλογικό. Πάρα πολλοί, λόγω της κατάστασής τους σκέφτονται για πάρτη τους. Και δεν είναι μόνο ελληνικό το φαινόμενο. Αυτή τη στιγμή ένα νέο παιδί 15, 18, 20 χρονών στο Μουμπάι της Ινδίας, το όνειρό του δεν είναι μια καλή συλλογική σύμβαση εργασίας σε μια καλή εξασφαλισμένη θέση εργασίας σε κάποιο τομέα. Ξέρετε ποιο είναι το όνειρό του; Να πάει στη Silicon Valley, να εφεύρει το επόμενο καταπληκτικό app, να κάνει κι ένα start up, και να περιμένει να έρθει ο Elon Musk να του προσφέρει 50 εκατομμύρια δολάρια για να του εξαγοράσει την επιχείρησή του. Αυτό είναι το όνειρό του. Αυτό πρέπει να το θυμόμαστε όχι γιατί αυτό το όνειρο μπορεί ποτέ να ευοδωθεί – μπορεί να ευοδωθεί για ένα άτομο, για πέντε άτομα, αλλά δεν μπορεί αυτό να είναι η έξοδος από την κρίση – αλλά επειδή, όταν μιλάμε εμείς σε αυτούς τους ανθρώπους, στους νέους ανθρώπους ιδίως, στα μέλη του πρεκαριάτου, τα οποία είναι θύματα της τεχνοφεουδαρχίας, έχει πολύ μεγάλη σημασία να μην απευθυνόμαστε σε αυτούς σα να είναι θύματα, κατατρεγμένοι, γης οι κολασμένοι, κλπ.

Το αφήγημά μας πρέπει να είναι άλλο, να απευθύνεται στις ιδιωτικές τους, ίσως συμφεροντολογικές, φιλοδοξίες με τρόπο όμως που τους εισάγει στην κεντρική μας ιδέα: Μόνο μέσα από συλλογική πάλη μπορούν να κατακτήσουν τις θεσμικές, δομικές αλλαγές που θα καταστήσουν εφικτές τις φιλοδοξίες τους.

Γενικότερα, αν πάρουμε αυτά τα δύο μαζί, το γεγονός ότι ένα σημαντικό ποσοστό της κοινωνίας αυτή τη στιγμή ωφελείται και πως το πρεκαριάτο, δεν αυτοπροσδιορίζονται ως θύματα, καταλήγουμε ότι η γλώσσα του «εργατισμού» δεν βοηθά πια. Ναι, και βέβαια πρωταρχικός μας στόχο πρέπει να είναι η διασφάλιση εργασιακών δικαιωμάτων που πήρε αιώνες να εξασφαλιστούν, π.χ. του οκτάωρου, των υπερωριών, των συλλογικών συμβάσεων κλπ. Όμως, αν απλά καλούμε τους εργαζόμενους να συμμετέχουν σε κινητοποιήσεις υπέρ αυτών των κεκτημένων, δεν θα τους συγκινήσουμε.

Ενα μικρομεσαίο στέλεχος διαφημιστικής εταιρείας, ή public relations, θα γυρίσει να μας πει: «Τι μου λέτε για οκτάωρο; Εγώ δουλεύω 14 ώρες την ημέρα και θα δούλευα και δωρεάν 14 ώρες την ημέρα μπας και πάρω εκείνη τη θέση του υποδιευθυντή που θα μου δώσει πέντε χιλιάρικα τον μήνα». Το ίδιο και με τον ντελιβερά στον οποίο εμείς μιλάμε για τριανταπεντάωρο ή ακόμα και τριαντάωρο κι εκείνος κουνά το θλιμμένα το κεφάλι πριν μας απαντήσει: «Τι είναι αυτά που μου λέτε; Εγώ δε μπορώ να επιβιώσω δουλεύοντας 14 ώρες την ημέρα και εσείς μου μιλάτε για οκτάωρα;»

Οι πιο πάνω σκέψεις στόχο έχουν να αναδείξουν τη δυσκολία που έχουμε, εν μέσω Τεχνοφεουδαρχίας, να προβάλουμε το πρόταγμά μας, τις πολιτικές μας, το όραμαά μας με τρόπο που να πείθει αυτούς τους ανθρώπους: εκείνους που οφελήθηκαν, πρόσκαιρα, από την κρίση, και τους άλλους που βυθίστηκαν βαθύτερα στο πρεκαριάτο.

 Ποια είναι η γλώσσα, η οποία μπορεί να έχει αντίκτυπο στο μυαλό και στην ψυχή του πρεκαριάτου; Ακόμα και του μικρομεσαίου στελέχους της διαφημιστικής εταιρείας στο οποίο αναφέρθηκα; Εδώ έχει πολύ μεγάλη σημασία να πάμε πέραν του Πράσινου Κεϋνσιανισμού. Ο Πράσινος Κεϋνσιανισμός είναι, βέβαια, κομμάτι της λογικής μας, εργαλείο στην εργαλειοθήκη μας. Είναι χρήσιμος ο Πράσινος Κεϋνσιανισμός, αλλά δεν αρκεί. Και δεν αρκεί για τους λόγους που ανέφερε ο Μιχάλ Καλέτσκυ το 1943.

Οικουμενικό Βασικό Εισόδημα

Αυτή τη στιγμή που μιλάμε η ΕΚΤ στην Ευρώπη, το Federal Reserve στην Αμερική, η Τράπεζα της Αγγλίας, της Σουηδίας, της Ελβετίας, της Ιαπωνίας κλπ τυπώνουν οροσειρές χρήματος. Και τα δίνουν στις ιδιωτικές τράπεζες που με τη σειρά τους τα δίνουν στις μεγάλες επιχειρήσεις, που με τη σειρά τους αγοράζουν τις ίδιες τους τις μετοχές και γι’ αυτό τα χρηματιστήρια πηγαίνουν καταπληκτικά. Βέβαια, οι λαοί δεν ωφελούνται καθόλου από αυτή τη διαδικασία. Για την ακρίβεια το αντίθετο γίνεται.

Όμως, το γεγονός ότι το λεφτόδεντρο λειτουργεί αυτή τη στιγμή και παράγει πάρα πολύ χρήμα μας μας εφοδιάζει με σημαντικές δυνατότητες και επιχειρήματα. Για παράδειγμα, μας δίνει την ευκαιρία να μιλήσουμε για το οικουμενικό βασικό εισόδημα. Δεν αναφέρομαι στο «ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα» που μας έφερε στην Ελλάδα η τρόικα μόνο και μόνο για να αντικαταστήσει τα «ακριβότερα» επιδόματα αναπηρίας, τέκνων, ανεργίας κλπ. Όχι, αναφέρομαι σε ένα αξιοπρεπές ποσόν που εισπράττουν όλοι οι πολίτες. Αν θυμάστε, τον Μάρτιο του 2020 – με την αρχή της πανδημίας – το DiEM25 πανευρωπαϊκά πρότεινε η ΕΚΤ να δώσει 2.000 ευρώ σε κάθε κάτοικο της ευρωζώνης. Βγήκαν αμέσως τα τρολς της κυβέρνησης να πουν για εμάς ότι «πάλι ανακάλυψαν το λεφτόδεντρο». Έλα όμως που το λεφτόδεντρο το ανακάλυψε η ίδια η τρόικα, η ίδια η ολιγαρχία; (Σημ. Από την 1^η Μαρτίου 2015, η ΕΚΤ έχει τυπώσει πάνω από 5 τρις και τα έχει μοιράσει στις τράπεζες!)

Το ότι, λοιπόν, το λεφτόδεντρο ήδη γεννά χρήμα είναι κάτι που πρέπει να εκμεταλλευτούμε. Τα μέλη του πρεκαριάτου, αλλά κι οι περισσότεροι πολίτες, είναι έτοιμοι να συναινέσουν στην πιο κάτω απλή σκέψη: «Το τυπώνουν που το τυπώνουν το χρήμα. Γιατί να το δίνουν στη Deutsche Bank για να το δίνει στη Siemens,  για να αγοράζει η Siemens μετοχές της Siemens για να ανεβαίνει ο μισθός του στελέχους της Siemens, του οποίου ο μισθός είναι συμβεβλημένος με την τιμή της μετοχής της Siemens; Είναι ανοησία αυτό, δεν βοηθάει, δεν τα έχει ανάγκη το στέλεχος της Siemens και δε βοηθιέται και κανένας, ούτε εσύ, ούτε η Ευρώπη συνολικά από αυτό.»

Από εκεί και έπειτα, είναι εύκολο να μας ακούσουν τόσο τα μέλη του πρεκαριάτου όσο και οι κάπως ωφελημένοι από την κρίση όταν απαιτούμε τα χρήματα του λεφτόδεντρου να πάνε σε όλους. Μπορούν πράγματι οι πολίτες να καταλάβουν πως μπορεί έτσι να εφαρμοστεί το οικουμενικό βασικό εισόδημα. Ακόμα και οι πιο πεπεισμένοι αντικρατιστές θα ντραπούν να μας πουν: «Τι είναι αυτά που λέτε; Δεν γίνονται τέτοια πράγματα;». Γίνονται. Πριν λίγες μέρες ο Μπάιντεν μοίρασε 1.400 ευρώ σε κάθε Αμερικανό!

Αυτό μπορεί να μπει στην ψυχή και στο μυαλό της συντριπτικής πλειοψηφίας των ανθρώπων. Το γεγονός ότι η ΕΚΤ δεν πρόκειται να το κάνει (δηλαδή να μοιράσει χρήματα στους πολίτες) δεν έχει σημασία. Σημασία έχει ότι θα έχουμε βάλει στο μυαλό ανθρώπων που δεν ακούν σήμερα την Αριστερά την ανατρεπτική ιδέα ότι, ναι, υπάρχει εναλλακτική – ότι θα μπορούσε το λεφτόδεντρο να μην ταΐζει την Siemens αλλά τις οικογένειες που αγωνιούν να βάλουν φαγητό στο τραπέζι.

Λάθος & Παγίδα Λιτότητας η παραδοχή ότι το κράτος για να ξοδέψει πρέπει πρώτα να φορολογήσει ή να δανειστεί

Ναι, συνοδοιπόροι, θέλουμε να αυξηθεί η φορολογία των πλουσίων, της ολιγαρχίας, των μεγάλων επιχειρήσεων. Αλλά είναι μεγάλο λάθος, συνοδοιπόροι, να αποδεχθούμε την υπόθεση ότι το κράτος πρώτα θα πρέπει να φορολογήσει τον Μπέζος, τον Βαρδινογιάννη, τον Λάτση και μετά, με αυτά τα χρήματα, να πληρώσει για την παιδεία, την υγεία, την δημιουργία θέσεων εργασίας, το οικουμενικό βασικό εισόδημα.

Ναι, θέλουμε ο Μπέζος, ο Βαρδινογιάννης κι ο Λάτσης να πληρώνουν ένα πολύ μεγαλύτερο ποσοστό ή ποσό στο κράτος, αλλά αυτό το θέλουμε για λόγους κοινωνικής δικαιοσύνης. Δεν είναι ανάγκη να γίνει αυτό για να υπάρξει οικουμενικό βασικό εισόδημα. Δεν είναι ανάγκη να γίνει αυτό για να υπάρξει δημόσιο, Εθνικό Σύστημα Υγείας. Μπορεί να χρηματοδοτηθεί σήμερα το Εθνικό Σύστημα υγείας πριν πάρουμε ένα ευρώ από τον Βαρδινογιάννη, τον Τζεφ Μπέζος, τον Λάτση ή την Fraport. Αν κάνουμε το λάθος που κάνει η παρωχημένη Αριστερά (τόσο η σοσιαλδημοκρατική όσο κι η κομμουνιστική) ότι πρέπει να πάρουμε από τους πλούσιους για να παράσχουμε δημόσια υγεία/παιδεία, ξέρετε ποιον βοηθάει αυτό; Βοηθάει το αφήγημα της λιτότητας!

Ας το αναλογιστούμε αυτό. Είναι σαν να λέμε: Θα πάρουμε χίλια ευρώ από τον τάδε ολιγάρχη για να τα δώσουμε στο ΕΣΥ. Ωραία, δεν διαφωνώ να το κάνουμε. Έστω όμως ότι δεν μπορούμε να του πάρουμε τα χίλια ευρώ, γιατί τα ‘χει στα Cayman Islands και δεν φτάνει εκεί εύκολα το μακρύ χέρι του Υπουργείου Οικονομικών. Τι θα πει αυτό; Ότι δεν υπάρχει περιθώριο να δώσουμε χίλια ευρώ στο ΕΣΥ; Όχι, θα τα δώσουμε. Και πού θα τα βρούμε; Θα τα τυπώσει η κεντρική μας τράπεζα. «Μα κι αν η ΕΚΤ δεν συναινέσει ποτέ;», θα ρωτήσει εύλογα κάποιος. Τότε, απαντάμε, πρέπει να ξανασκεφτούμε το πως μπορούμε να παράξουμε δική μας ρευστότητα, ως δημοκρατικό, κυρίαρχο κράτος.

Το ριζοσπαστικό πρόταγμα: ένας εργαζόμενος – μία μετοχή – μία ψήφος

Θέλουμε να είμαστε ακόμα πιο ριζοσπάστες συνοδοιπόροι; Να πάμε πολύ πιο μακρυά από τον Πράσινο Κεϋνσιανισμό; Να χτυπήσουμε την Τεχνοφεουδαρχία στη ρίζα της, στο κύτταρό της; Νομίζω ότι, ναι, το θέλουμε.

Αν πράγματι θέλουμε να είμαστε πραγματικά ριζοσπάστες, έχουμε υποχρέωση να εντοπίσουμε το κύτταρο της Τεχνοφεουδαρχίας. Ποιο είναι; Είναι η παράλογη ιδέα, η οποία όμως έχει περάσει ως φυσιολογική ιδέα στην κοινωνία – ακόμα και σε μεγάλο κομμάτι της Αριστεράς – πως οι μέτοχοι των επιχειρήσεων είναι ιδιώτες που έχουν το δικαίωμα να αγοράζουν όσες περισσότερες μετοχές μπορούν και θέλουν να αγοράζουν.

Για σκεφτείτε να λέγαμε ότι στο εκλογικό σύστημα προβλέπεται η αγορά ψήφων. Ότι κάποιος μπορεί να αγοράσει όσες ψήφους θέλει. Όπως υπάρχει ο «Ηρακλής», μια δευτερογενής αγορά για τα κόκκινα δάνεια, να υπάρχει μια αγορά για ψήφους. Νομίζω ότι ακόμα και στους πιο συντηρητικούς κύκλους θα υπήρχε γενική κατακραυγή. Κι όμως, όσον αφορά το θέμα της λήψης των αποφάσεων που έχουν πραγματική σημασία (δηλαδή των μεγάλων επιχειρήσεων, των τραπεζών κλπ), εκεί δεν έχουν πρόβλημα με την αγορά ψήφων (δηλαδή μετοχών) στη Γενική Συνέλευση τους!

Θέλετε λοιπόν να είμαστε ριζοσπάστες; Θέλετε να μιλήσουμε για πραγματικό εκδημοκρατισμό της οικονομικής σφαίρας; Τότε να παλέψουμε για την αρχή «μία μετοχή, μία ψήφος, ένας εργαζόμενος». Είναι κάτι το οποίο νομίζω πρέπει να το συζητήσουμε και στο συνέδριό μας. Δεν είναι της στιγμής. Απλά θέλω να ξεφύγουμε λίγο από το πεπατημένο μονοπάτι της ψευδο-αριστερής σκέψης που είναι υποταγμένη στο σκεπτικό της λιτότητας και της ολιγαρχικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής και διανομής.

Είναι καθήκον μας, συνοδοιπόροι, να δώσουμε στους εργαζόμενους εκείνο που απελευθέρωσε από την μισθωτή δουλεία τους προλετάριους του κ. Πηλ: εναλλακτικές στην πώληση της εργατικής τους δύναμης.

Είναι καθήκον μας να μην ξεχνάμε το δίδαγμα εκείνης της αφήγησης του Μαρξ που καταδεικνύει ότι το τέλος της εκμετάλλευσης ήρθε χωρίς καν να πάρουν τις 50.000 λίρες που είχε φέρει μαζί του ο κ. Πηλ.

Αν θέλουμε να ρίξουμε την Τεχνοφεουδαρχία ούτε η φορολόγηση ούτε η αποχή από την χρήση των νέων τεχνολογιών βοηθά. Όχι, το ζητούμενο είναι η αναδιανομή των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων επί των μέσων παραγωγής και διανομής μαζί με την παροχή δημόσιων αγαθών και οικουμενικού βασικού εισοδήματος σε όλους.

Έτσι μόνο θα επέλθει το οριστικό τέλος της Λιτότητας και της Τεχνοφεουδαρχίας.

Τι πρέπει να κάνει τώρα η Ευρώπη: Το Πολιτικό Πρόγραμμα του DiEM25 για την δεκαετία του ‘20

Αυτή ήταν η εισαγωγή μου στο κείμενο πολιτικής για την μετά την πανδημία εποχή του DiEM25. Δεν θα σας κουράσω διαβάζοντάς το – καθώς όλες και όλοι μας θα το διαβάσουμε προσεκτικά και θα στείλουμε τα σχόλια και τις τροποποιήσεις μας. Απλά θα σταθώ στις βασικές του γραμμές.

Εντάσσεται στη φιλοσοφία που μόλις ανέπτυξα. Είναι ξεκάθαρο ότι η πανδημία κατέδειξε την αποτυχία της ΕΕ να προστατεύσει τους πολίτες, τόσο από την υγειονομική πανδημία όσο κι απ’ την οικονομική πανδημία. Η κρίση του ευρώ επιταχύνεται και βαθαίνει. Τρεις είναι οι άξονες στους οποίους κινείται το κείμενο του DiEM25 για μια πανευρωπαϊκή πολιτική για την περίοδο της δεκαετίας του ’20 που ξεκινάει τώρα:Το πρώτο έχει να κάνει με την υγεία, το δεύτερο με την κοινή ευμάρεια (την κοινή πράσινη ευημερία), και το τρίτο έχει να κάνει με την Ειρήνη.

Όσον αφορά την υγεία, ακόμα και σήμερα, δεν αφορά την ΕΕ. Λοιπόν, αυτό δεν μπορεί να ισχύει πλέον. Η πανδημία μας δίδαξε όλους, ανεξάρτητα πολιτικής και κομματικής τοποθέτησης, ότι δε  μπορείς να αντιμετωπίσεις μιας πανδημία στην Ιταλία και όχι στη Γαλλία.  Αυτή είναι η φύση του κακού, η φύση της πανδημίας. Ότι δεν καταλαβαίνει από σύνορα. Όπως και με την κλιματική αλλαγή. Οπότε ευρωπαϊκή χρηματοδότηση της πρωτοβάθμιας φροντίδας – από την φροντίδα των ηλικιωμένων, τα εμβόλια, τα μαζικά τεστ, την πρωτοβάθμια περίθαλψη.

Από πού θα έρθουν τα χρήματα; Από την ΕΚΤ. Ας αποδράσουμε από τη συζήτηση που θέλουνε ο κ. Τσίπρας, ο κ. Μητσοτάκης, ο κ. Μακρόν, η κα Μέρκελ να μπούμε, για το ποιος θα φορολογηθεί για να πληρώσουμε για το δημόσιο σύστημα υγείας. Κανένας δεν χρειάζεται να φορολογηθεί. Πρέπει να φορολογηθεί για άλλους λόγους, αλλά μπορούμε να το πληρώσουμε σήμερα. Εάν η κα Λαγκάρντ τύπωσε 1,7 τρις ευρώ από τον περασμένο Μάρτιο μέχρι φέτος τον Απρίλιο να είστε σίγουροι και σίγουρες ότι μπορεί να χρηματοδοτήσει ένα εθνικό σύστημα πρωτοβάθμιας περίθαλψης, υγειονομικής φροντίδας. Αυτό είναι το ένα.

Το δεύτερο: Η κοινή πράσινη ευημερία. Εδώ το κείμενο του DiEM25 ουσιαστικά τι κάνει; Είναι ένα ανθολόγιο των προτάσεων του DiEM25 και του ΜέΡΑ25 για την Πράσινη Νέα Συμφωνία.

Το τρίτο αφορά την Ειρήνη. Αν βάλεις μαζί τις λέξεις: ευρωπαϊκή, εξωτερική και πολιτική ή ευρωπαϊκή, αμυντική και πολιτική καταλήγεις σε ανέκδοτο. Παράλληλα έχουμε μια ΕΕ η οποία όχι μόνο παράγει γεωπολιτικές εντάσεις στον υπόλοιπο κόσμο (είτε στην Μ. Ανατολή είτε στα ανατολικά της σύνορα σε συνδυασμό με το ΝΑΤΟ και την αμερικανική κυβέρνηση και το αμερικανικό στρατιωτικό βιομηχανικό σύμπλεγμα), αλλά και με την αποτυχία της στο να έχουμε ένα κοινό πράσινο ενεργειακό πρόγραμμα, το οποίο να οδηγεί στην απεξάρτηση πολύ γρήγορα από τα ορυκτά καύσιμα, η ΕΕ φουντώνει ακόμα περισσότερο τις εντάσεις, τόσο στα βορειονατολικά της σύνορα όσο και στην Ανατολική Μεσόγειο.

Όσον αφορά την Α. Μεσόγειο, οι θέσεις του ΜέΡΑ25 είναι γνωστές:  οι συμφωνίες με Νετανιάχου, Σίσυ, Exon Mobile, Totale, Μακρόν κλπ για εξορύξεις στην Α. Μεσόγειο, για αγωγούς φυσικού αερίου (π.χ. EastMed) που δεν θα γίνουν κλπ, αυτό είναι το καλύτερο δώρο στο καθεστώς Ερντογάν. Την πρότασή μας του ΜέΡΑ25 για περιφερειακή συνδιάσκεψη των χωρών της Α. Μεσογείου, την ενστερνίζεται το DiEM25 και την κάνει συνολική πρόταση για επίλυση του προβλήματος σε μεσογειακό πλαίσιο έτσι ώστε η ΕΕ να δημιουργήσει τις συνθήκες ώστε ολόκληρη η Μεσόγειος, όχι μόνο η Α. Μεσόγειος, να μετατραπεί σε θάλασσα πράσινης ειρήνης. Συνδυάζουμε δηλαδή την πράσινη μετάβαση με την ειρηνευτική διαδικασία που περικλείει ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο και τους γείτονές της.

Κλείνοντας, έχει σημασία νομίζω να εντάσσουμε τόσο το λεξιλόγιό μας, την αφήγησή μας, όσο και τις πολιτικές μας σε ένα συνολικότερο πλαίσιο που αντιμετωπίζει αποτελεσματικά την κρίση της Τεχνοφεουδαρχίας σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, έχοντας υπόψη μας τι γίνεται παγκοσμίως και βέβαια καταλήγοντας σε συγκεκριμένες προτάσεις πολιτικής για κάθε χωριό, για κάθε πόλη της χώρας μας.