Οι αντίπαλοι του Ντόναλντ Τραμπ τον αποκαλούν ψεύτη. Το πρόβλημα όμως είναι ότι ο Τραμπ είναι κάτι πολύ χειρότερο από ψεύτης. Ο Νίξον έλεγε ψέματα για να θάψει αλήθειες, το ίδιο κι ο Κλίντον και πολλοί άλλοι. Όχι, το πρόβλημα με τον Τραμπ είναι ότι μέσα σ’ ένα χείμαρρο ψεύδους που έβγαινε από το στόμα του που και που ξεστόμιζε κάποιες σημαντικές αλήθειες που κανείς Πρόεδρος των ΗΠΑ δεν θα τόλμαγε να αποκαλύψει – π.χ. την απόρριψη της κυρίαρχης άποψης ότι η παγκοσμιοποίηση ωφελεί όλους ή την ομολογία του ότι επιχείρησε να μειώσει τα κονδύλια των Αμερικανικών Ταχυδρομείων ώστε να εμποδίσει ψηφοφόρους των Δημοκρατικών να ψηφίσουν επιστολικά!
Οι επιστήμονες έχουν λόγο να χαίρονται που ο Τραμπ ηττήθηκε, κρίνοντας από την έκφραση ανακούφισης του επικεφαλής των Αμερικανών επιδημιολόγων που, πλέον, μπορεί να παρουσιάζει από το βήμα του Λευκού Οίκου τα τελευταία δεδομένα της εξέλιξης της πανδημίας χωρίς να φοβάται. Άλλο όμως αυτό κι άλλο να αναμένουμε πως η αλήθεια θα πάρει την εκδίκησή της, ή θα ανακάμψει συνολικά, τώρα που ο Τζο Μπάιντεν μετακόμισε στον Λευκό Οίκο.
Πολλοί φιλελεύθεροι αρέσκονται να χρησιμοποιούν την αλληγορία της ελεύθερης αγοράς. Βλέπουν τις αντικρουόμενες απόψεις σαν προϊόντα τα οποία κομίζουμε στην μεγάλη αγορά των ιδεών η οποία λειτουργεί ως μη συγκεντρωτικός μηχανισμός αποτίμησή τους – ως εάν η αξία της κάθε άποψης να προσδιορίζεται αυτόματα μέσα από τις δυνάμεις της ζήτησης και της προσφοράς που, τελικά, αποφαίνονται για το ποια άποψη επικρατεί και ποια εξαφανίζεται μέσα στην αρένα του σκληρού ανταγωνισμού.
Δυστυχώς, καμία τέτοια ελεύθερη αγορά δεν αναδεικνύει την αλήθεια. Αντίθετα με τα κινητά και τις φράουλες, η χρησιμότητα μιας θεωρίας δεν μπορεί να κριθεί από τους καταναλωτές της. Η αλήθεια του Δαρβινισμού, ή της Θεωρίας της Σχετικότητας, ή της υπόθεσης του Κέινς πως η νομισματική πολιτική καθίσταται ανεπαρκής όταν το επιτόκιο τείνει στο μηδέν, δεν μπορούν να αξιολογηθούν από τον μέσο άνθρωπο στη βάση της προσωπικής της εμπειρίας. Αυτός είναι ο λόγος που εκχωρούμε τον έλεγχο αυτών των θεωριών σε (εκ κατασκευής) μη δημοκρατικούς θεσμούς.
Πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα αναλαμβάνουν να φιλτράρουν το ψεύδος από τις διάφορες θεωρίες κρατώντας – ελπίζουμε – μόνο ιδέες και θεωρίες που ανταποκρίνονται στην αλήθεια. Σε αντίθεση με την αλληγορία της ελεύθερης αγοράς, αυτό το, ας το ονομάσουμε, Θετικο-Επιστημονικό Σύμπλεγμα λειτουργεί συγκεντρωτικά με επιλεγμένους ειδικούς να οργανώνουν τη διαδικασία του φιλτραρίσματος.
Ανθρώπινο είναι η κάθε επιστήμων να θέλει να δει την αγαπημένη της θεωρία να επιβιώνει του φιλτραρίσματος. Όμως, τα αυστηρά πρωτόκολλα του Θετικο-Επιστημονικού Συμπλέγματος σχεδιάστηκαν ώστε οι επισφαλείς θεωρίες να καταρρέουν μπροστά στα αμείλικτα εμπειρικά δεδομένα. Πρόκειται για την ιεραρχική επιστημονική διαδικασία που, μαζί την εμπορευματοποίηση που γέννησε τον καπιταλισμό, πυροδότησε την τεχνολογική επανάσταση και απελευθέρωσε τις κοινωνίες από την φεουδαρχία και τις θρησκόληπτες προκαταλήψεις.
Αν ο Τραμπ απεδείχθη επικινδυνότερος ενός απλού ψεύτη, αυτό συνέβη επειδή βρήκε τρόπο να εκμεταλλευτεί το γεγονός ότι, στον χώρο της οικονομικής πολιτικής, για πολλά χρόνια τώρα, χτίζεται ένα κακέκτυπο του Θετικο-Επιστημονικού Συμπλέγματος – ας το ονομάσουμε Οικονομικο-Επιστημονικό Σύμπλεγμα. Πίσω από κάθε οικονομική ή κοινωνική πολιτική που διαφεντεύει τις ζωές μας κρύβεται κάποια οικονομική θεωρία της οποίας την αποδοχή εξασφαλίζει το Οικονομικο-Επιστημονικό Σύμπλεγμα μέσα από μια διαδικασία φιλτραρίσματος που είναι εύκολο να την μπερδέψουμε με το φιλτράρισμα που πετυχαίνει στις θετικές επιστήμες το Θετικο-Επιστημονικό Σύμπλεγμα.
Πράγματι, το Οικονομικο-Επιστημονικό Σύμπλεγμα απονέμει ακόμα και Νόμπελ. Κι όμως: Δεν έχει καμία σχέση με το Θετικο-Επιστημονικό Σύμπλεγμα το οποίο όντως φιλτράρει το ψέμα αναδεικνύοντας την αλήθεια. Επιτρέποντας το ψέμα να θριαμβεύει μέσα από διαδικασία που μοιάζει επιστημονική, χωρίς να είναι, το Οικονομικο-Επιστημονικό Σύμπλεγμα απεδείχθη ο καλύτερος – αν και ακούσιος – σύμμαχος του Τραμπ και όλων εκείνων των υποστηρικτών του που αφήνονται σε θεωρίες συνομωσίας.
Τρεις είναι οι πυλώνες κάθε θεωρίας συνομωσίας: Πρώτον, προσφέρει την ικανοποίηση που φέρνει η πεποίθηση ότι καταλαβαίνεις κάτι σημαντικό το οποίο οι υπόλοιποι αγνοούν. Δεύτερον, σε ενισχύει αρκετά ώστε να απορρίπτεις τους ειδικούς ως υπηρέτες άνομων συμφερόντων που έχουν συμφέρον να ψεύδονται. Και, τρίτον, τους καθιστά κοινωνούς ενός σκοπού μεγαλύτερου από τον εαυτούλη τους και κόντρα σε εχθρό που δεν θα σταματήσει σε τίποτα για να κρατήσει την αλήθεια στο σκοτάδι.
Έχει ενδιαφέρον ότι αυτοί οι τρεις πυλώνες είναι οι ίδιοι που στήριξαν την επιστημονική επανάσταση;. Ο Γαλιλαίος, π.χ., ήξερε πως διέθετε γνώση ανώτερη των ιεροεξεταστών (ότι η Γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της) οι οποίοι δεν θα σταματούσαν σε τίποτα για να τον αποτρέψουν από το να πει την αλήθεια. Βέβαια, η διαφορά των επιστημονικών θεωριών από τις θεωρίες συνομωσίας έγκειται στην διαδικασία εμπειρικής απόρριψής τους. Στις θετικές επιστήμες όταν παρατηρούμε συμβάντα που η θεωρία δεν προέβλεπε, η θεωρία μπαίνει στο καλάθι των αχρήστων. Σε αντίθεση, οι συνωμοσιολόγοι δεν φοβούνται τα εμπειρικά δεδομένα καθώς δεν υπάρχει κάτι που μπορεί να συμβεί το οποίο η θεωρία συνομωσίας τους να μην το «εξηγεί».
Οι οικονομικές θεωρίες, δυστυχώς, είναι πιο κοντά στις θεωρίες συνομωσίας παρά στις θετικές επιστήμες. Αυτό συμβαίνει για τον εξής απλό λόγο: Πάρτε την μετεωρολογία. Ο καιρός δεν ενδιαφέρεται για τις θεωρίες και τις μετεωρολογικές προβλέψεις μας για αυτόν. Ο καιρός θα είναι αυτός που είναι. Αυτό σημαίνει ότι αν ένα μετεωρολογικό προβλεπτικό μοντέλο καταφέρει να προβλέψει τον καιρό, είναι καλό και χρήσιμο – έχει προσεγγίσει την αλήθεια. Αν όχι, απορρίπτεται. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει όταν αντί για τον καιρό προσπαθούμε να προβλέψουμε οικονομικά φαινόμενα.
Έχεις αναρωτηθεί αναγνώστη πως είναι δυνατόν δυο Νομπελίστες οικονομικών να θεωρούν τσαρλατάνο ο ένας τον άλλον; Αυτό δεν συμβαίνει στη Φυσική ή στη Χημεία. Ο λόγος είναι ότι στα οικονομικά δεν υπάρχει τρόπος να απορριφθεί καμία θεωρία – όπως ακριβώς είναι αδύνατον να απορριφθεί μια θεωρία συνομωσίας ή να πειστεί μία θρησκευόμενη ότι το Χ φαινόμενο αποδεικνύει την ανυπαρξία του θεού της. Παραδείγματος χάριν, τί θα γίνει νομίζεις αν αύριο η Goldman Sachs προβλέψει πως το Χρηματιστήριο Αθηνών θα πέσει; Θα πέσει, ακόμα κι αν οι της Goldman Sachs εξέδωσαν την ανακοίνωσή τους επειδή είχαν πιει λίγο παραπάνω ή για πλάκα. Και αντίθετα: Προβλέπει ένας συγκοινωνιολόγος μεγάλο μποτιλιάρισμα σε κεντρική οδό, οι οδηγοί αποφεύγουν την οδό αυτή και, έτσι, η πρόβλεψη δεν επιβεβαιώνεται. Να δύο παραδείγματα, ένα όπου μια θεωρία επιβεβαιώνεται παρά το γεγονός ότι ήταν σαθρή κι ένα δεύτερο όπου μια θεωρία καταρρίπτεται παρά το γεγονός ότι ήταν δυνητικά σωστή.
Να γιατί οι κοινωνικές και οικονομικές θεωρήσεις δεν μπορούν να ελεγχθούν εμπειρικά. Να ο λόγος που, όπως οι θεωρίες συνομωσίας, οι διαφορετικές σχολές οικονομικής σκέψης (μονεταρισμός, Κεϊνσιανισμός, Μαρξισμός κλπ) δύνανται η κάθε μία να εξηγήσει κάθε τι που παρατηρούμε. Συνεπώς, όπως κι οι θρησκείες, το ποια οικονομική σχολή σκέψης επικρατεί δεν είναι αποτέλεσμα επιστημονικής διαδικασίας αλλά αποτέλεσμα κοινωνικών συγκρούσεων μεταξύ ομάδων ή τάξεων που κρύβουν τα συμφέροντά τους πίσω από οικονομικά δόγματα.
Εδώ ακριβώς κρύβεται το μυστικό του Τραμπ. Για δεκαετίες πριν την εκλογή του το 2016, εκατομμύρια Αμερικανοί άκουγαν τους «ειδικούς» να τους εξηγούν γιατί οι πολιτικές που κατέστρεφαν τις ζωές τους είχαν περάσει μέσα από το επιστημονικό φίλτρο του Οικονομικο-Επιστημονικού Συμπλέγματος. Επρόκειτο για εγκληματικό ψέμα, το οποίο επέτρεψε στον Τραμπ να εργαλειοποιήσει την απόγνωσή τους εναντίον του κατεστημένου – και, γενικότερα, εναντίον της επιστήμης.
Ευτυχώς, ο Τραμπ έφυγε. Όμως, υπό την κυβέρνηση Μπάιντεν, ενισχύεται κι άλλο το Οικονομικο-Επιστημονικό Σύμπλεγμα που, ακούσια, έδωσε εκείνο το πάτημα στον Τραμπ. Η νέα Αμερικανική κυβέρνηση βρίθει από τους ίδιους «ειδικούς» που προώθησαν τις ψευδείς οικονομικές προφητείες οι οποίες ενίσχυσαν το άνισο, εκμεταλλευτικό, ανορθολογικό κοινωνικο-οικονομικό σύστημα που γέννησε γενικευμένη δυστυχία και, έτσι, τον… Τραμπισμό.
Η «κανονικότητα» επέστρεψε στον Λευκό Οίκο. Ο Τζο Μπάιντεν θα προσπαθήσει να μην πει ψέματα, προτιμώντας απλά να εξοικονομεί την αλήθεια – όπως όλοι οι προκάτοχοι του Τραμπ. Όμως, παράλληλα, ο Μπάιντεν δεν θα πει ποτέ τις εκρηκτικές αλήθειες που ο Τραμπ, που και που, ξεστόμιζε. Έτσι, η αλήθεια θα παραμείνει πολιορκημένη από δυο μεριές: Από τους «ειδικούς» της νέας κυβέρνησης. Και από τον Τραμπισμό, το κίνημα που γέννησαν οι κοινωνικά αβάστακτες πολιτικές τις οποίες αυτοί οι ίδιοι «ειδικοί» οικοδόμησαν σε οικονομικά ψεύδη.
*Το άρθρο αποτελεί απόδοση της μηνιαίας στήλης του Γιάνη Βαρουφάκη στο Project Syndicate για το 24 | 7
